“Nismo se mogli nadati da ćemo upravo u Beogradu susresti najprijaznije Europljane, stanovnike velegrada i svjetske ljude čiji se urbani karakter očitovao u nenadanoj susretljivosti. Kad bi vidjeli stranca zadubljena u plan grada i ne baš jednostavnu operaciju uspoređivanja latiničnih imena na karti s ćiriličnim oznakama na pločama s nazivima ulica, prolaznici su često zastajali i pitali mogu li pomoći; tek što bi, međutim, dali traženo objašnjenje, oprostili bi se s dobrim željama i otišli svojim putem. Nakon nekoliko dana činilo mi se da ta nenametljiva susretljivost ovdje nije svojstvo posebnih ljudi, kakvi se posvuda mogu sresti, nego prije karakter samoga grada Beograda.”
Kakva dijagnoza! Eto, kako je jedan stranac video Beograd i Beograđane. Da, znamo mi to, mi koji živimo u gradu na ušću Save u Dunav, međutim, drugačije je kada stranac to kaže. I to ne običan stranac, radoznali turista, već jedan od najvećih književnih kritičara i esejista nemačkog govornog područja. Njegovo ime je Karl-Markus Gaus. Rođen u Salcburgu, gde i danas živi, vrsni poznavalac južnoslovenskih književnosti i kultura, iz porodice Dunavskih Švaba. Oba roditelja rođena su i do kraja Drugog svetskog rata živela u Vojvodini, majka u Futogu, a otac u Bačkoj Palanci.
Citat sa početka ovog teksta je iz Gausove knjige U šumi prijestolnica, objavljene nedavno u Hrvatskoj (Fraktura, Zaprešić, 2016). U trinaest poglavlja autor se prošetao evropskim gradovima. Međutim, Karl-Markus Gaus ne prolazi samo gradovima, nego i životima slavnih, ali i manje poznatih i zaboravljenih istorijskih ličnosti. I tako pred očima čitalaca defiluju Vuk Karadžić, Ivan Cankar, baron Trenk, Jernej Kopitar, rumunski pisac i nesuđeni nobelovac Tudor Argezi, kontroverzni Žan Žene, ali i belgijski kralj Leopold Drugi, eksploatator Konga i vinovnik genocida nad deset miliona Afrikanaca čiji životi su uzidani u temelje raskoši i bogatstva današnjeg Brisela.
Reč “prestonice” iz naslova knjige ne odnosi se samo na metropole, već i na manja mesta gde su živeli ljudi koji su svojim delom ostavili vidljiv trag. Pa tako, nakon Beča i Beograda, stiže se u slovenačko selo Dragutaš u kojem je rođen pesnik Oton Župančić, da bi nekoliko strana kasnije čitalac sreo još jednog slovenačkog književnika, Ivana Cankara. Onaj ko je rastao u Jugoslaviji šezdesetih i sedamdesetih godina kreće se kroz prostore koje prepoznaje. Ne, nije jugonostalgija, ali jeste emotivni doživljaj kada se u knjizi austrijskog pisca pojavi Sluga Jernej i njegovo pravo, pripovetka iz školskih lektira svih šest jugoslovenskih republika.
“Čitao sam Slugu Jerneja i njegovo pravo, tužno dosljedno ispričanu povijest slovenskoga sluge kojeg su lišili njegove svojine i koji nije htio ’kucati na vratnice milosti, nego na vrata prava’ i tražiti samo ono što mu pripada; kad su mu to u njegovom zavičaju uskratili, zaputio se caru u Beč, da bi napokon, budući da ni tamo nije uspio dobiti svoje pravo, podigao grešnu tužbu protiv samoga Boga”, beleži Karl-Markus Gaus. Iz ove naše perspektive socijalni kontekst Cankarove priče veoma je prepoznatljiv. Nema tog cara i tog Boga koji može današnje podanike izbaviti iz ropstva stambenih kredita u “švajcarcima”.
Sve je u vezi, govorio je Crnjanski.
Davno nisam pročitao knjigu kojoj tako dobro pristaje ova odrednica srpskog klasika. Svih trinaest poglavlja povesti o Evropi – u kojoj su desetine i desetine priča koje su prave skice za romane – ostvaruje se kroz otkrivanja međusobnih povezanosti ljudi, stvari i pojava. Sve vreme pisac putuje i kroz sebe samog, jer u gradovima kroz koje je nekad prošao, pa ih posle mnogo godina ponovo posećuje, on zapravo sreće sebe samog. “Sebe, dakle onoga koji sam bio prije trideset godina, a kojemu je pripadao i onaj kojim odonda nisam postao. Nekadašnje Ja uvijek je veće i bogatije od sadašnjega, koje je nastalo u stalnom procesu odbacivanja, odustajanja, odricanja, izmicanja, smežuravanjem brojnih mogućnosti koje su u njemu bile pohranjene, kao što će i sutrašnje Ja nastati smežuravanjem ovoga današnjeg.”
Ono što posebno pleni jeste duboka emocija kojom Gaus opisuje predele i ljude, lucidna uočavanja posebnosti lokalnih svetova, svejedno da li posmatra Romkinju koja prosi na Pjaci del Kampo u Sijeni, ili, pse lutalice na pešačkom prelazu u Bukureštu. Na opasnost od napuštenih pasa po ulicama rumunske prestonice bio je upozoren sa više strana. Međutim, evo kako je protekao prvi susret sa tim bićama na jednom od najprometnijih bulevara: “Kao da su znali kakav ih glas bije, neopazice su se stvorili kraj mene, jedan sa sivim i bijelim mrljama, kojemu je krzno na leđima bilo spaljeno do kože, dok drugi bijaše čudnovato izdužena, pokunjena crna životinja, kojoj je trbuh pri hodu ribao tlo. Čekali su dok nisam krenuo i držali se tik uz mene sve dok sva trojica nismo stigli na drugu stranu, a onda je jedan hitrim skokovima nestao u sporednoj ulici, dok je drugi polako klipsao uz bulevar kao da i na ovoj strani prvo želi promotriti kako stoje stvari”.
Gaus ne robuje stereotipima, pa tako i jeste moguće da u Beogradu sretne najprijaznije Evropljane, a u Bukureštu najpoštenije taksiste. Ovi putopisi nastali su nakon mnogih imaginarnih i stvarnih putovanja kroz knjige i pejsaže. Samo rođeni pripovedač može sa toliko lakoće da se kreće kroz slojeve prošlosti gradova, da plete romanesknu mrežu i vodi čitaoca iz priče u priču. U napomeni na kraju knjige autor kaže da mu je o Vuku Karadžiću govorio otac, vrsni pripovedač za kuhinjskim stolom. Očito je za tim stolom u Salcburgu određena sudbina Karl-Markusa.
Beogradski putopis počinje na Terazijama, pričom o hotelu Moskva, gde su se tridesetih godina dvadesetog veka okupljali Zenitisti. To je mesto koje Gaus dobro poznaje još iz vremena sedamdesetih godina kada je Beograd prestonica Trećeg sveta. Čitalac ne može sa sigurnošću da odredi kada to pripovedač ponovo posećuje srpsku prestonicu, međutim, samo poređenje Moskve sa pozorištem koje su napustili i glumci i publika – kao i detalj da kada žešće zatvori vrata redovno mu ostane u ruci kvaka, a iz slavine u kupatilu neprekidno curi tanak mlaz voda, bila ona odvrnuta ili ne – sugeriše da je to neki mračaniji trenutak iz istorije grada, ali svakako pre velikog renoviranja slavnog beogradskog hotela.
Nakon Moskve autor vodi čitaoca u šetnju, obilazi Dorćol, prolazi glavnim beogradskim ulicama, i nervom vrsnog poznavaoca istorije grada i mentaliteta njegovih stanovnika ispisuje mnogo širu priču od pukog razgledavanja srpske prestonice. I onda, kako to često biva u ovoj knjizi, mešaju se svetovi, iznenada iskrsava ulica nekog drugog grada, pa se tako usred Beograda čitaocu otkriva Marokanska ulica u Beču, u kojoj je stanovao Vuk Karadžić, da bi se zatim, dospelo u Mađarsku ulicu u kojoj je živeo austrijski general i pesnik Petar Preradović, sa kojim počinje savremena hrvatska književnost.
“U Beču su i Srbi i Hrvati otkrili da imaju zajednički jezik”, veli Gaus, “i upravo su se u Beču, protiv čije će se vladavine slavenske nacije kasnije pobuniti, dogovorili da njihov zajednički jezik treba imati dvije različite forme pisma. Oduševljen svim tim svitanjima svijetle budućnosti, Petar Preradović, pacifistički pjesnik i general, koji je svoj izgubljeni, oteti materinski jezik iznova otkrio tek kao kadet habsburške vojne akademije u Milanu, smatrao je upravo Hrvate i Srbe, te bratske narode koji se nikada neće zavaditi, pozvanim da Europi donesu vječni mir.”
I ne nailazimo samo u Beogradu na ulice nekih drugih gradova. Dospevši u poljski grad Opol, putopisac kreće sa železničke stanice prema središtu grada. Odjednom se nađe u Firenci, pred jednim od simbola firentinskog grada, Palacom Vekijem sa svojim prepoznatljivim tornjem. Ista građevina u dva grada.
Svet jeste nastao iz haosa, iz onog prvobitnog praska, međutim, istorija civilazacija ne oskudeva u “vizionarima” koji su sprovodeći neki svoj sumanuti red izazivali katastrofe. Veliki rumunski pesnik, Tudor Argezi (kojem Gaus posvećuje čitavo poglavlje), opisao je u knjizi Crtice iz zemlje Kuti carstvo budućnosti. Ono počiva na tri stuba: na fenomenalnoj gluposti njegovih državnika, na neuništivom oportunizmu državnih umetnika i na borniranosti državnih službenika koji prebivaju u nekoj vrsti birokratskog delirijuma i sanjaju uredbe i proglase kako bi logičnije uredili svoj grad, pa bi tako u jednoj četvrti bile samo crkve, u drugoj samo vodovodne cevi, u trećoj sve ulice koje su se pre uređenja pružale uzduž i popreko, a sada lepo stoje izravnate na gomili”.
Čarobnjak iz Salcburga
“Nismo se mogli nadati da ćemo upravo u Beogradu susresti najprijaznije Europljane, stanovnike velegrada i svjetske ljude čiji se urbani karakter očitovao u nenadanoj susretljivosti. Kad bi vidjeli stranca zadubljena u plan grada i ne baš jednostavnu operaciju uspoređivanja latiničnih imena na karti s ćiriličnim oznakama na pločama s nazivima ulica, prolaznici su često zastajali i pitali mogu li pomoći; tek što bi, međutim, dali traženo objašnjenje, oprostili bi se s dobrim željama i otišli svojim putem. Nakon nekoliko dana činilo mi se da ta nenametljiva susretljivost ovdje nije svojstvo posebnih ljudi, kakvi se posvuda mogu sresti, nego prije karakter samoga grada Beograda.”
Kakva dijagnoza! Eto, kako je jedan stranac video Beograd i Beograđane. Da, znamo mi to, mi koji živimo u gradu na ušću Save u Dunav, međutim, drugačije je kada stranac to kaže. I to ne običan stranac, radoznali turista, već jedan od najvećih književnih kritičara i esejista nemačkog govornog područja. Njegovo ime je Karl-Markus Gaus. Rođen u Salcburgu, gde i danas živi, vrsni poznavalac južnoslovenskih književnosti i kultura, iz porodice Dunavskih Švaba. Oba roditelja rođena su i do kraja Drugog svetskog rata živela u Vojvodini, majka u Futogu, a otac u Bačkoj Palanci.
Citat sa početka ovog teksta je iz Gausove knjige U šumi prijestolnica, objavljene nedavno u Hrvatskoj (Fraktura, Zaprešić, 2016). U trinaest poglavlja autor se prošetao evropskim gradovima. Međutim, Karl-Markus Gaus ne prolazi samo gradovima, nego i životima slavnih, ali i manje poznatih i zaboravljenih istorijskih ličnosti. I tako pred očima čitalaca defiluju Vuk Karadžić, Ivan Cankar, baron Trenk, Jernej Kopitar, rumunski pisac i nesuđeni nobelovac Tudor Argezi, kontroverzni Žan Žene, ali i belgijski kralj Leopold Drugi, eksploatator Konga i vinovnik genocida nad deset miliona Afrikanaca čiji životi su uzidani u temelje raskoši i bogatstva današnjeg Brisela.
Reč “prestonice” iz naslova knjige ne odnosi se samo na metropole, već i na manja mesta gde su živeli ljudi koji su svojim delom ostavili vidljiv trag. Pa tako, nakon Beča i Beograda, stiže se u slovenačko selo Dragutaš u kojem je rođen pesnik Oton Župančić, da bi nekoliko strana kasnije čitalac sreo još jednog slovenačkog književnika, Ivana Cankara. Onaj ko je rastao u Jugoslaviji šezdesetih i sedamdesetih godina kreće se kroz prostore koje prepoznaje. Ne, nije jugonostalgija, ali jeste emotivni doživljaj kada se u knjizi austrijskog pisca pojavi Sluga Jernej i njegovo pravo, pripovetka iz školskih lektira svih šest jugoslovenskih republika.
“Čitao sam Slugu Jerneja i njegovo pravo, tužno dosljedno ispričanu povijest slovenskoga sluge kojeg su lišili njegove svojine i koji nije htio ’kucati na vratnice milosti, nego na vrata prava’ i tražiti samo ono što mu pripada; kad su mu to u njegovom zavičaju uskratili, zaputio se caru u Beč, da bi napokon, budući da ni tamo nije uspio dobiti svoje pravo, podigao grešnu tužbu protiv samoga Boga”, beleži Karl-Markus Gaus. Iz ove naše perspektive socijalni kontekst Cankarove priče veoma je prepoznatljiv. Nema tog cara i tog Boga koji može današnje podanike izbaviti iz ropstva stambenih kredita u “švajcarcima”.
Sve je u vezi, govorio je Crnjanski.
Davno nisam pročitao knjigu kojoj tako dobro pristaje ova odrednica srpskog klasika. Svih trinaest poglavlja povesti o Evropi – u kojoj su desetine i desetine priča koje su prave skice za romane – ostvaruje se kroz otkrivanja međusobnih povezanosti ljudi, stvari i pojava. Sve vreme pisac putuje i kroz sebe samog, jer u gradovima kroz koje je nekad prošao, pa ih posle mnogo godina ponovo posećuje, on zapravo sreće sebe samog. “Sebe, dakle onoga koji sam bio prije trideset godina, a kojemu je pripadao i onaj kojim odonda nisam postao. Nekadašnje Ja uvijek je veće i bogatije od sadašnjega, koje je nastalo u stalnom procesu odbacivanja, odustajanja, odricanja, izmicanja, smežuravanjem brojnih mogućnosti koje su u njemu bile pohranjene, kao što će i sutrašnje Ja nastati smežuravanjem ovoga današnjeg.”
Ono što posebno pleni jeste duboka emocija kojom Gaus opisuje predele i ljude, lucidna uočavanja posebnosti lokalnih svetova, svejedno da li posmatra Romkinju koja prosi na Pjaci del Kampo u Sijeni, ili, pse lutalice na pešačkom prelazu u Bukureštu. Na opasnost od napuštenih pasa po ulicama rumunske prestonice bio je upozoren sa više strana. Međutim, evo kako je protekao prvi susret sa tim bićama na jednom od najprometnijih bulevara: “Kao da su znali kakav ih glas bije, neopazice su se stvorili kraj mene, jedan sa sivim i bijelim mrljama, kojemu je krzno na leđima bilo spaljeno do kože, dok drugi bijaše čudnovato izdužena, pokunjena crna životinja, kojoj je trbuh pri hodu ribao tlo. Čekali su dok nisam krenuo i držali se tik uz mene sve dok sva trojica nismo stigli na drugu stranu, a onda je jedan hitrim skokovima nestao u sporednoj ulici, dok je drugi polako klipsao uz bulevar kao da i na ovoj strani prvo želi promotriti kako stoje stvari”.
Gaus ne robuje stereotipima, pa tako i jeste moguće da u Beogradu sretne najprijaznije Evropljane, a u Bukureštu najpoštenije taksiste. Ovi putopisi nastali su nakon mnogih imaginarnih i stvarnih putovanja kroz knjige i pejsaže. Samo rođeni pripovedač može sa toliko lakoće da se kreće kroz slojeve prošlosti gradova, da plete romanesknu mrežu i vodi čitaoca iz priče u priču. U napomeni na kraju knjige autor kaže da mu je o Vuku Karadžiću govorio otac, vrsni pripovedač za kuhinjskim stolom. Očito je za tim stolom u Salcburgu određena sudbina Karl-Markusa.
Beogradski putopis počinje na Terazijama, pričom o hotelu Moskva, gde su se tridesetih godina dvadesetog veka okupljali Zenitisti. To je mesto koje Gaus dobro poznaje još iz vremena sedamdesetih godina kada je Beograd prestonica Trećeg sveta. Čitalac ne može sa sigurnošću da odredi kada to pripovedač ponovo posećuje srpsku prestonicu, međutim, samo poređenje Moskve sa pozorištem koje su napustili i glumci i publika – kao i detalj da kada žešće zatvori vrata redovno mu ostane u ruci kvaka, a iz slavine u kupatilu neprekidno curi tanak mlaz voda, bila ona odvrnuta ili ne – sugeriše da je to neki mračaniji trenutak iz istorije grada, ali svakako pre velikog renoviranja slavnog beogradskog hotela.
Nakon Moskve autor vodi čitaoca u šetnju, obilazi Dorćol, prolazi glavnim beogradskim ulicama, i nervom vrsnog poznavaoca istorije grada i mentaliteta njegovih stanovnika ispisuje mnogo širu priču od pukog razgledavanja srpske prestonice. I onda, kako to često biva u ovoj knjizi, mešaju se svetovi, iznenada iskrsava ulica nekog drugog grada, pa se tako usred Beograda čitaocu otkriva Marokanska ulica u Beču, u kojoj je stanovao Vuk Karadžić, da bi se zatim, dospelo u Mađarsku ulicu u kojoj je živeo austrijski general i pesnik Petar Preradović, sa kojim počinje savremena hrvatska književnost.
“U Beču su i Srbi i Hrvati otkrili da imaju zajednički jezik”, veli Gaus, “i upravo su se u Beču, protiv čije će se vladavine slavenske nacije kasnije pobuniti, dogovorili da njihov zajednički jezik treba imati dvije različite forme pisma. Oduševljen svim tim svitanjima svijetle budućnosti, Petar Preradović, pacifistički pjesnik i general, koji je svoj izgubljeni, oteti materinski jezik iznova otkrio tek kao kadet habsburške vojne akademije u Milanu, smatrao je upravo Hrvate i Srbe, te bratske narode koji se nikada neće zavaditi, pozvanim da Europi donesu vječni mir.”
I ne nailazimo samo u Beogradu na ulice nekih drugih gradova. Dospevši u poljski grad Opol, putopisac kreće sa železničke stanice prema središtu grada. Odjednom se nađe u Firenci, pred jednim od simbola firentinskog grada, Palacom Vekijem sa svojim prepoznatljivim tornjem. Ista građevina u dva grada.
Svet jeste nastao iz haosa, iz onog prvobitnog praska, međutim, istorija civilazacija ne oskudeva u “vizionarima” koji su sprovodeći neki svoj sumanuti red izazivali katastrofe. Veliki rumunski pesnik, Tudor Argezi (kojem Gaus posvećuje čitavo poglavlje), opisao je u knjizi Crtice iz zemlje Kuti carstvo budućnosti. Ono počiva na tri stuba: na fenomenalnoj gluposti njegovih državnika, na neuništivom oportunizmu državnih umetnika i na borniranosti državnih službenika koji prebivaju u nekoj vrsti birokratskog delirijuma i sanjaju uredbe i proglase kako bi logičnije uredili svoj grad, pa bi tako u jednoj četvrti bile samo crkve, u drugoj samo vodovodne cevi, u trećoj sve ulice koje su se pre uređenja pružale uzduž i popreko, a sada lepo stoje izravnate na gomili”.
Da li smo to, opet, dospeli u Beograd?