Predgovor za roman Terazije, Boška Tokina, izdanje Knjižarnice Zlatno runo iz Beograda, 2015. godine
*
“Varoši imaju istu sudbinu koju imaju i ljudi.” Sa tom rečenicom otvara se roman Terazije, Boška Tokina, objavljen u Izdavačkoj knjižarnici Gece Kona 1932. godine, a čija se radnja dešava deset godina ranije. Katastrofa Prvog svetskog rata tek što beše prošla. Beograd se ubrzano oslobađa šinjela kasabe. Iz dana u dan pretvara se u modernu evropsku varoš.
“Ova varoš na ušću Save u Dunav, ova varoš na ‘svetskom drumu’, izdržala je i poslednje udarce. I – poslednji sukob Istoka i Zapada. Bura je prošla, oblaci su se razišli. Nad Beogradom sija sunce. A gore visoko leti novi soko. Aeroplan.”
Tako piše Boško Tokin između dva svetska rata. Međutim, novi sukobi Istoka i Zapada na svetskom drumu tek će uslediti. Krajem dvadesetog stoleća na beogradskom nebu opet će se pojaviti aeroplani, i po treći put u istom veku zasuti grad bombama. Nebo nad Beogradom javlja se na početku i na kraju romana Terazije. To je isto ono nebo sa plavim krugom i zvezdom u njemu, motiv Miloša Crnjanskog, koji je neko vreme sa Tokinom delio školsku klupu u pijarističkoj gimnaziji u Temišvaru. Njemu će Tokin posvetiti roman Terazije.
Ali, krenimo redom.
Boško Tokin pripada onom segmentu srpske književnosti, koji je Gojko Tešić označio sintagmom utuljena baština. To je grupa skrajnutih pisaca koji su posle Drugog svetskog rata odlukom komunističkih vlasti izmešteni na marginu, u zaborav. Trebalo je da prođe nekoliko decenija, pa da te “sumnjive” pisce srpske avangarde između dva rata krenu ponovo da objavljuju.
Tokin je rođen 1894. godine, u Čakovu, rumunskom delu Banata, aškolovao se u Vršcu i Temišvaru. Nakon mature dolazi u Zemun. Druži se sa Stanislavom Vinaverom i Tinom Ujevićem. U Beogradu započinje novinarsku karijeru. Piše tekstove o pozorištu, literaturi, filmu. Začetnik je filmske kritike u Srbiji. U Prvom svetskom ratu bio je dobrovoljac. Prelazi Albaniju za zaštitnim bataljonom Vrhovne komande. Neko vreme boravi u Parizu i sarađuje sa francuskim časopisima. Vraća se uSrbiju 1920. godine. Prevodi knjige sa francuskog, mađarskog i bugarskog jezika. U Zagrebu 1925. godine pokreće prvi nedeljni filmski list “Film”. Za vreme okupacije u Drugom svetskom ratu bio je saradnik lista “Kolo”, zbog čega je i osuđen od komunističkih vlasti po završetku rata. U zatvoru je u dva navrata proveo četiri i po godine. Po izdržavanju kazne, ponovo se vraća filmu i novinarstvu. Umro je u Beogradu decembra 1953. godine.
Mnogi kritičari smatraju Terazije prvim modernim romanom u srpskoj književnosti. Ma koliko takve odrednice bile relativne i besmislene (uostalom, svake godine nas kritičari upozoravaju na remek-dela koja jedva dobace do kraja tekuće sezone), onaj najpouzdaniji sudija – vreme, odavno je dao zeleno svetlo Tokinovom romanu. Osam decenija nakon nastanka, Terazije su roman u kojem nalazimo i ovaj naš, današnji Beograd, grad kojim žare i pale ratni profiteri. Tokom poslednjih četvrt veka stasala je čitava jedna klasa (da ne kažemo rasa) kriminalaca, od svakojakog bašibozuka do sivih eminencija koje kreiraju politiku, navodno, suverene države. Sve vreme tokom čitanja Terazija lebdi pitanje: zar se baš ništa nije promenilo u odnosu na Tokinovo vreme, sem što je Beograd izrastao u milionsku metropolu, i po treći put tokom jednog veka poneo odrednicu posleratni grad? A svaki rat je nasilni prekid kontinuiteta svakodnevice, novo mešanje karata, posle kojeg se po kratkom postupku stavljaju ad acta moralne norme, neizbežni uslov za opstanak civilizovanog društva. I nije to specifičnost samo Balkana. Ni razvijene demokratije Zapadne Evrope nisu imune na crnu berzu, i sve one posledice koje nosi posleratno vreme. Ipak, sa jednom bitnom razlikom u odnosu na Balkan: u tom svetu takvi periodi imaju ograničen vek trajanja. U našem regionu odsustvo vladavine zakona i prava nosi tendenciju da se uspostavi kao trajno stanje. Ali, oslušnimo Tokina, kako nam pre osamdeset godina govori o našem vremenu, Anno Domini 2015.
“Na jesen raspisani su novi izbori. Politička atmosfera postala je neizdržljiva. Pocepanost stranaka, hrvatsko pitanje, korupcija, socijalna pitanja, ekonomska kriza. Posle konjukture novca došla je uznemirenost. Posle prvih posleratnih godina kada su bujale velike afere, kada se lako zarađivalo, kada se nemilice trošilo, kada se mislilo da su sva socijalna pitanja likvidirana zakonima i dekretima, pojavilo se uverenje da ništa nije stabilno, da nema čvrstog tla, da nema ničega što ljude, društvo, pa čak ni državu, iznutra, snagom, logikom i neumitnošću zajedničke sudbine, dubokom unutrašnjom potrebom vezuje i drži zajedno. Ljudi, a najmanje političari, kojima je bila poverena sudbina zemlje, odnosno koji su sebi prigrabili to vođenje, nisu osetili ni razumeli bitnost, sadržaj, genezu, prave potrebe, stvarne strukture i zato nisu ni u privatnom, ni u javnom životu bili iskreni, duboki, pravedni, čvrsti. Nestalnost, nestabilnost bili su u svemu i svima. I strah da ne budu ‘izrađeni’ u ljudima, politici, društvu, trgovini, poslovima, književnosti, u svim manifestacijama života. Sve je bilo samo glazura kulture i fasada. Kao što je Beograd spolja već ličio na veliku varoš, na evropsku varoš, amerikaniziranu kako se rado govorilo, a u suštini ostao Beograd minderluka, ćepenaka, ćevapčića, slava i ogovaranja. Sklonište ljudi koje zapad još nije sasvim osvojio, a balkansko još napustili nisu. Kontradikcija je bilo mnogo. Svuda. Nesvarenog, nestabilnog i prelaznog.”
To nestalno, prelazno vreme, iz kojeg Beograd nikako da isplovi, i uhvati čvrst kurs stabilnosti i kontinuiteta, jedino je vreme kojim raspolažu junaci Tokinovog romana. U Terazijama su likovi uglavnom sekvence, jer životi naši samo su minute u milenijumskom trajanju Beograda. Đorđe Đurić, beogradski novinar, glavni junak Terazija, prirodom svoga posla kreće se po slojevima posleratog srpskog društva. Pored njega, romanom defiluju pripadnici svih socijalnih grupa. Upoznajemo svet beogradske periferije, siromašne službenike koji žive sive, podstanarske živote u prizemnim kućama sa avlijama na Paliluli, Čuburi, Vračaru, Savamali, Dorćolu. Tu su i pripadnici mondenskog Beograda sa Terazija, skorojevići i snobovi, ratni profiteri raspoređeni u skupštini i po ministarstvima, ali i umetnici i intelektualci, svi oni koji čine beogradsku boemiju. Đorđe Đurić je dobri duh Beograda, hroničar svoga grada. Poznaje svaku ulicu i kafanu, sve poznatije beogradske tipove, strance, javne ženske, većinu šofera, kočijaša i tamburaša. Đorđe zna koliko Beograd ima škola, bolnica, javnih kupatila, fabrika, časopisa, gde su gradilišta budućih palata. Sve je to materijal za njegove tekstove i feljtone, za beleške u rubrici Terazijske misli. Redovni je posetilac kafane Moskva gde se u uglu zvanom Port Artur okuplja beogradska boemija: Tin Ujević, Raka Drainac, Toša Manojlović, šjor Ivo Ćipiko, Moni Buli…
U jednom trenutku u Moskvi se pojavljuje i Boško Tokin. Nakon kraćeg razgovora, pisac u društvu svog junaka, Đorđa Đurića, odlazi u kafanu Mali Pariz. Kakav biser postmodernog književnog postupka! Kakav savremen odnos prema stvarnosti! A tek jezik? Terazije kao da su juče pisane, a ne pre osamdeset godina. Nigde patetike, natruha patrijahalnog i zagušljivosti koja više prija moljcima nego čitaocima. I odmah se nameće pitanje: kako bi nam izgledala posleratna književnost da su pisci utuljene baštine bili zastupljeni u školskoj lektiri, da decenijama nisu bili internirani u posebnim fondovima biblioteka, skrajnuti od pogleda čitalaca?
Ali, kako to već biva, ono što vredi nije samo za jedno vreme, i kad-tad ispliva iz zaborava.
Za kraj, oslušnimo još jednom Tokina.
“Voleo je Beograd kao umetnik. Voleo je Beograd kao mogućnost, a ne kao stvarnost. Tu stvarnost je i suviše dobro poznavao i ona ga nije mogla oduševiti. Bilo je doduše u toj savremenosti mnogo emotivnih, i lepih, momenata, ali kao celina, kao način života, kao sklop ljudi i interesa nije mogao ni najmanje da ga oduševi. Imao je i suviše kritičarsko oko, suviše misli, ideja, više pesničkog no što Terazije mogu da dozvole. Nije bio površan, ne onako društven kako se traži. I nije poštovao autoritete jer je video njihovu labavost, jer je znao da je sve veliko daleko od ‘javnog trga’.”
Beogradsko vreme prošlo
Predgovor za roman Terazije, Boška Tokina, izdanje Knjižarnice Zlatno runo iz Beograda, 2015. godine
*
“Varoši imaju istu sudbinu koju imaju i ljudi.” Sa tom rečenicom otvara se roman Terazije, Boška Tokina, objavljen u Izdavačkoj knjižarnici Gece Kona 1932. godine, a čija se radnja dešava deset godina ranije. Katastrofa Prvog svetskog rata tek što beše prošla. Beograd se ubrzano oslobađa šinjela kasabe. Iz dana u dan pretvara se u modernu evropsku varoš.
“Ova varoš na ušću Save u Dunav, ova varoš na ‘svetskom drumu’, izdržala je i poslednje udarce. I – poslednji sukob Istoka i Zapada. Bura je prošla, oblaci su se razišli. Nad Beogradom sija sunce. A gore visoko leti novi soko. Aeroplan.”
Tako piše Boško Tokin između dva svetska rata. Međutim, novi sukobi Istoka i Zapada na svetskom drumu tek će uslediti. Krajem dvadesetog stoleća na beogradskom nebu opet će se pojaviti aeroplani, i po treći put u istom veku zasuti grad bombama. Nebo nad Beogradom javlja se na početku i na kraju romana Terazije. To je isto ono nebo sa plavim krugom i zvezdom u njemu, motiv Miloša Crnjanskog, koji je neko vreme sa Tokinom delio školsku klupu u pijarističkoj gimnaziji u Temišvaru. Njemu će Tokin posvetiti roman Terazije.
Ali, krenimo redom.
Boško Tokin pripada onom segmentu srpske književnosti, koji je Gojko Tešić označio sintagmom utuljena baština. To je grupa skrajnutih pisaca koji su posle Drugog svetskog rata odlukom komunističkih vlasti izmešteni na marginu, u zaborav. Trebalo je da prođe nekoliko decenija, pa da te “sumnjive” pisce srpske avangarde između dva rata krenu ponovo da objavljuju.
Tokin je rođen 1894. godine, u Čakovu, rumunskom delu Banata, a školovao se u Vršcu i Temišvaru. Nakon mature dolazi u Zemun. Druži se sa Stanislavom Vinaverom i Tinom Ujevićem. U Beogradu započinje novinarsku karijeru. Piše tekstove o pozorištu, literaturi, filmu. Začetnik je filmske kritike u Srbiji. U Prvom svetskom ratu bio je dobrovoljac. Prelazi Albaniju za zaštitnim bataljonom Vrhovne komande. Neko vreme boravi u Parizu i sarađuje sa francuskim časopisima. Vraća se u Srbiju 1920. godine. Prevodi knjige sa francuskog, mađarskog i bugarskog jezika. U Zagrebu 1925. godine pokreće prvi nedeljni filmski list “Film”. Za vreme okupacije u Drugom svetskom ratu bio je saradnik lista “Kolo”, zbog čega je i osuđen od komunističkih vlasti po završetku rata. U zatvoru je u dva navrata proveo četiri i po godine. Po izdržavanju kazne, ponovo se vraća filmu i novinarstvu. Umro je u Beogradu decembra 1953. godine.
Mnogi kritičari smatraju Terazije prvim modernim romanom u srpskoj književnosti. Ma koliko takve odrednice bile relativne i besmislene (uostalom, svake godine nas kritičari upozoravaju na remek-dela koja jedva dobace do kraja tekuće sezone), onaj najpouzdaniji sudija – vreme, odavno je dao zeleno svetlo Tokinovom romanu. Osam decenija nakon nastanka, Terazije su roman u kojem nalazimo i ovaj naš, današnji Beograd, grad kojim žare i pale ratni profiteri. Tokom poslednjih četvrt veka stasala je čitava jedna klasa (da ne kažemo rasa) kriminalaca, od svakojakog bašibozuka do sivih eminencija koje kreiraju politiku, navodno, suverene države. Sve vreme tokom čitanja Terazija lebdi pitanje: zar se baš ništa nije promenilo u odnosu na Tokinovo vreme, sem što je Beograd izrastao u milionsku metropolu, i po treći put tokom jednog veka poneo odrednicu posleratni grad? A svaki rat je nasilni prekid kontinuiteta svakodnevice, novo mešanje karata, posle kojeg se po kratkom postupku stavljaju ad acta moralne norme, neizbežni uslov za opstanak civilizovanog društva. I nije to specifičnost samo Balkana. Ni razvijene demokratije Zapadne Evrope nisu imune na crnu berzu, i sve one posledice koje nosi posleratno vreme. Ipak, sa jednom bitnom razlikom u odnosu na Balkan: u tom svetu takvi periodi imaju ograničen vek trajanja. U našem regionu odsustvo vladavine zakona i prava nosi tendenciju da se uspostavi kao trajno stanje. Ali, oslušnimo Tokina, kako nam pre osamdeset godina govori o našem vremenu, Anno Domini 2015.
“Na jesen raspisani su novi izbori. Politička atmosfera postala je neizdržljiva. Pocepanost stranaka, hrvatsko pitanje, korupcija, socijalna pitanja, ekonomska kriza. Posle konjukture novca došla je uznemirenost. Posle prvih posleratnih godina kada su bujale velike afere, kada se lako zarađivalo, kada se nemilice trošilo, kada se mislilo da su sva socijalna pitanja likvidirana zakonima i dekretima, pojavilo se uverenje da ništa nije stabilno, da nema čvrstog tla, da nema ničega što ljude, društvo, pa čak ni državu, iznutra, snagom, logikom i neumitnošću zajedničke sudbine, dubokom unutrašnjom potrebom vezuje i drži zajedno. Ljudi, a najmanje političari, kojima je bila poverena sudbina zemlje, odnosno koji su sebi prigrabili to vođenje, nisu osetili ni razumeli bitnost, sadržaj, genezu, prave potrebe, stvarne strukture i zato nisu ni u privatnom, ni u javnom životu bili iskreni, duboki, pravedni, čvrsti. Nestalnost, nestabilnost bili su u svemu i svima. I strah da ne budu ‘izrađeni’ u ljudima, politici, društvu, trgovini, poslovima, književnosti, u svim manifestacijama života. Sve je bilo samo glazura kulture i fasada. Kao što je Beograd spolja već ličio na veliku varoš, na evropsku varoš, amerikaniziranu kako se rado govorilo, a u suštini ostao Beograd minderluka, ćepenaka, ćevapčića, slava i ogovaranja. Sklonište ljudi koje zapad još nije sasvim osvojio, a balkansko još napustili nisu. Kontradikcija je bilo mnogo. Svuda. Nesvarenog, nestabilnog i prelaznog.”
To nestalno, prelazno vreme, iz kojeg Beograd nikako da isplovi, i uhvati čvrst kurs stabilnosti i kontinuiteta, jedino je vreme kojim raspolažu junaci Tokinovog romana. U Terazijama su likovi uglavnom sekvence, jer životi naši samo su minute u milenijumskom trajanju Beograda. Đorđe Đurić, beogradski novinar, glavni junak Terazija, prirodom svoga posla kreće se po slojevima posleratog srpskog društva. Pored njega, romanom defiluju pripadnici svih socijalnih grupa. Upoznajemo svet beogradske periferije, siromašne službenike koji žive sive, podstanarske živote u prizemnim kućama sa avlijama na Paliluli, Čuburi, Vračaru, Savamali, Dorćolu. Tu su i pripadnici mondenskog Beograda sa Terazija, skorojevići i snobovi, ratni profiteri raspoređeni u skupštini i po ministarstvima, ali i umetnici i intelektualci, svi oni koji čine beogradsku boemiju. Đorđe Đurić je dobri duh Beograda, hroničar svoga grada. Poznaje svaku ulicu i kafanu, sve poznatije beogradske tipove, strance, javne ženske, većinu šofera, kočijaša i tamburaša. Đorđe zna koliko Beograd ima škola, bolnica, javnih kupatila, fabrika, časopisa, gde su gradilišta budućih palata. Sve je to materijal za njegove tekstove i feljtone, za beleške u rubrici Terazijske misli. Redovni je posetilac kafane Moskva gde se u uglu zvanom Port Artur okuplja beogradska boemija: Tin Ujević, Raka Drainac, Toša Manojlović, šjor Ivo Ćipiko, Moni Buli…
U jednom trenutku u Moskvi se pojavljuje i Boško Tokin. Nakon kraćeg razgovora, pisac u društvu svog junaka, Đorđa Đurića, odlazi u kafanu Mali Pariz. Kakav biser postmodernog književnog postupka! Kakav savremen odnos prema stvarnosti! A tek jezik? Terazije kao da su juče pisane, a ne pre osamdeset godina. Nigde patetike, natruha patrijahalnog i zagušljivosti koja više prija moljcima nego čitaocima. I odmah se nameće pitanje: kako bi nam izgledala posleratna književnost da su pisci utuljene baštine bili zastupljeni u školskoj lektiri, da decenijama nisu bili internirani u posebnim fondovima biblioteka, skrajnuti od pogleda čitalaca?
Ali, kako to već biva, ono što vredi nije samo za jedno vreme, i kad-tad ispliva iz zaborava.
Za kraj, oslušnimo još jednom Tokina.
“Voleo je Beograd kao umetnik. Voleo je Beograd kao mogućnost, a ne kao stvarnost. Tu stvarnost je i suviše dobro poznavao i ona ga nije mogla oduševiti. Bilo je doduše u toj savremenosti mnogo emotivnih, i lepih, momenata, ali kao celina, kao način života, kao sklop ljudi i interesa nije mogao ni najmanje da ga oduševi. Imao je i suviše kritičarsko oko, suviše misli, ideja, više pesničkog no što Terazije mogu da dozvole. Nije bio površan, ne onako društven kako se traži. I nije poštovao autoritete jer je video njihovu labavost, jer je znao da je sve veliko daleko od ‘javnog trga’.”